مقدمه: بِسْم اللهِ الْرَّحْمنِ الْرَّحیم یا مقلب القلوب و الابصار یا مدبر اللیل و النهار یا محول الحول والاحوال حول حالنا الى احسن الحال

در ایران اسلامی تقویم بر دو گونه است. نوع نخست آن مبتنى بر سال قمرى است و دیگرى بر اساس سال شمسى (خورشیدى ) قرار دارد. مبداء سال قمرى، هجرت رسول گرامى اسلام حضرت محمد بن عبدالله (صلى الله علیه و آله) از مكه مكرمه به مدینه منوره مى‌باشد، كه برابر با سال 622 میلادی بوده است. سال هجری قمری تا سنه 1344 مبناى تاریخ رسمى كشور ایران بود. در آن سال كه بر حسب تاریخ 1304 سال شمسى از هجرت پیامبر عظیم الشأن اسلام مى‌گذشت، تاریخ شمسى (خورشیدى ) براى امور دولتى انتخاب شد و به موجب قانون رسمیت یافت.

اصل هفدهم قانون اساسى جمهورى اسلامى ایران در این باره مى گوید: مبداء تاریخ رسمى كشور، هجرت پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله است و تاریخ هجرى شمسى و هجرى هر دو معتبر است، اما مبناى كار ادارات دولتى هجرى شمسى است. سال قمرى ده روز و شش ساع و یازده ثانیه كمتر از سال شمسى است. آغاز سال شمسى نخستین روز بهاراست كه مطابق 21 یا 22 مارس از سال مسیحى مى‌باشد. شش ماه نخستین سال را سى و یك روز مى‌شمارند و ماههاى بعد به استثناى اسفند ماه كه گاه بیست و نه روز مى‌شود را سى روز به حساب مى‌آورند. ایرانیان روز اول فروردین را نوروز مى‌نامند. در زمانهاى قدیم، نوروز در اول بهار نبود و گاه به بهار و گاه به تابستان و...، مى‌افتاد.

در سال 471 ه‍..ق به فرمان سلطان جلال الدین ملكشاه سلجوقى، حكیم عمر خیام و چند منجم دیگر تقویم جلالى را تنظیم كردند و نوروز را در روز اول بهار یا نخستین روز برج حمل قرار دادند. بدین منظور مقرر شد كه هر چهار سال یك روز بر تعداد روزهاى سال بیفزاید و سال چهارم را 366 روز حساب كنند، و پس از هر 28 سال (هفت دوره‌ی چهار ساله ) به جاى آنكه به آخرین ماه سال یك روز بیفزایند، این روز را به نخستین دوره بعد یعنى دوره نهم اضافه كنند. بدین ترتیب سال جلالى نزدیكترین سال جهانی به سال شمسى شد.

سال شمسى حقیقى 365 روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 64 ثانیه است .

2- تاریخچه‌ی پیدایش نوروز سرزمین ایران از دیرباز و طى تاریخ كهن خود، زادگاه و گذرگاه فرهنگهاى گوناگون بوده است و طى این هزاره‌ها، در این مهد كهن، آن چنان عقاید، رسوم و آداب متنوعى به وجود آمده، كه كمتر كشورى را مى توان نظیر آن سراغ داشت. در ایران باستان تا پیدایش و ظهور دین مقدس اسلام، عقاید ملى و مذهبى همواره دستخوش تغییر بوده است، به طورى كه آئینهاى نخستین و عقاید ابتدایى كه از یكتاپرستى دور بودند با ادیان اولیه این مرز و بوم چون دین زرتشت در آمیخت، سپس فكر توحید در مفهوم اهورامزدا جلوه كرد، بعد از آن، اهریمن مقام مهمى یافت و باعث شد كه در آیین زرتشتى، دوگانه پرستى اساس دین شود.

در حاشیه دین یاد شده مذاهب و ادیان دیگر ایرانى نضج گرفتند كه مهمترین آنها مهرپرستى و آیینهاى مانى و مزدك مى باشد. طبیعى است كه پا به پاى دگرگونیهاى مذهبى، داستانها و اسطوره هاى ملى نیز توسعه و تحول یافتند و درگذر زمان جلوه ها و رنگهاى مختلفى به خود گرفتند. ظهور اسلام و برخورد مسالمت آمیز آن با سایر ادیان و آیینها، از جمله اعتقادات مذهبى و ملى ایران موجب شد كه مراسم و آداب مربوطه ، به یكباره از جامعه اسلامى ایران رخت بر نبندد، فقط با مسلمان شدن تدریجى ایرانیان از وسعت آنها كاسته شد و اندك اندك همراه اعتقادات دینى اسلام، اسطوره ها و داستانهاى عربى نیز در میان توده مردم نفوذ كرد. طى گذشت ایام، زمانى كه برخى از سنتها و آداب در تضاد آشكار با اعتقادات و رسوم گذشته قرار مى گرفت، ایرانیان مى‌كوشیدند تا جایى كه ممكن است پدیده هاى قدیم را با جلوه هاى آیین جدید آشتى دهند و گاه نیز كوشیدند، شخصیتهاى كهن ملى را در قالب شخصیتهاى اسلامى بازیابند و به عبارت روشن تر سنتهاى ملى ایرانى را با سنتهاى اسلامى درآمیختند.

در نتیجه از میان انبوه جشنهاى ایرانى قبل از اسلام آنچه میان ایرانیان مسلمان باقى ماند منحصر به، عید نوروز، جشن سده و جشنهاى كوچكترى مانند جشن گلسرخ بود كه در اصفهان مرسوم بوده است. از میان جشنهاى یاد شده بزرگترین اعیاد ملى ایرانیان جشن نوروز است. نوروز تنها جشنى است كه از دوران باستان با عظمت تمام و همراه با انبوهى افسانه و آیین تا به امروز ادامه یافته است. عظمت نوروز را از نقشهاى تخت جمشید گرفته تا آثار ادبى و هنرى گوناگون عربى و فارسى در همه جا مى‌توان یافت. یكى از كهن ترین و بزرگترین منابعى كه به این جشن و افسانه ها و آیینهاى مربوطه پرداخته است، كتاب آثار الباقیه اثر ابوریحان بیرونى (متوفى 440 هجرى قمرى ) است .

او مى نویسد: سال نزد فارسیان چهار فصل بود...، بر حسب این فصول عیدهایى داشتند كه به علت اهمال در كبیسه، روز این عیدها جابجا مى‌شد. از جمله این اعیاد یكى روز اول فروردین ماه یعنى نوروز بود، كه روزى بس بزرگ است و به علت زنده شدن طبیعت گویند، آغاز خلقت جهان در آن روز بوده است و همان روز كیومرث شاه گردید. در آغاز نوروز در اول بهار قرار نداشت، بلكه در انقلاب صیفى، یعنى اول تابستان واقع مى‌شد. اما نوروز به علت اهمال در كبیسه گیرى كم كم به تأخیر مى‌افتاد تا اینكه در عصر بیرونى، با دخول خورشید به برج حمل، یعنى اول بهار مصادف شده است. به این جهت ملوك خراسان به اسواران خود، هم خلعت بهارى و هم خلعت تابستانى مى دادند.

چنین به نظر مى رسد كه پنج روز نخستین سال نوروز عامه، یعنى جشن همگانى بود. حال آنكه روز ششم كه خرداد روز نام داشت، نوروز خاصه یعنى جشن پادشاه و بزرگان بوده است. بیرونى در این باره مى نویسد: نوروز بزرگ جشن بس عظیم است و حوادثى بس بزرگ در آن روز رخ داد و آفرینش جهان پایان یافت، زردشت با خداوند مناجات كرد، كیخسرو به آسمان رفت، نعمتهاى جهان تقسیم شد و.... در آن روز، مراعات كردن برخى رسوم انسان را از بلایا به دور مى‌دارد. از جمله این رسوم یكى سبز كردن جو بوده كه بى‌تردید آئین سبزكردن حبوبات و چیدن هفت سین از آنجا سرچشمه گرفته است .... رسم خانه تكانى، در شب عید شامل آداب مختلف بوده است. ایرانیان باستان معتقد بودند كه در ایام فروردگان (نوروز)، ارواح مردگان به خانه ها باز مى‌گردند. به این جهت مردم باید خانه هاى خود را در این ایام پاكیزه كنند، فرشهاى زیبا بگستردانند و غذاهاى خوب و اشتها آور بگذارند تا ارواح مردگان از بوى آنها نیرو گیرند.

3- نوروز در صدر اسلام در صدر اسلام ایرانیانى كه در مركز خلافت به سر مى برند، طبق سنت ملى خویش به این عید پاى بند بودند؛ و در خبر است: اتى امیر المؤ منین علیه السلام بهدیة النیروز، فقال علیه السلام علیم السلام ما هذا؟ فقالوا: یا امیر المؤ منین الیوم النیروز، فقال علیه السلام علیهم السلام اصنعوا لنا كل یوم نیروزا چیزى به رسم هدیه نوروزى به حضور امیر المؤ منین على (ع) تقدیم شد، حضرت پرسید: این چیست ؟ عرض كردند: یا امیرالمؤ منین امروز نوروز است، فرمود: هر روز را براى ما نوروز سازید. البته تا آن هنگام این عید هنوز مخصوص ایرانیان بود و نخستین خلفاى اسلامى به نوروز اعتنایى نداشتند، بعدها خلفاى اموى براى افزودن درآمد خود، هدایاى نوروزى را كه قبل از اسلام در دربارهاى ایران رایج بود از نو معمول داشتند. پس از امویان، عباسیان نیز همان شیوه را تعقیب كردند، چنانكه آمده است: ان المنصور تقدم الى موسى بن جعفر (ع) بالجلوس للتهنئة فى یوم النیروز و قبض ما یحمل الیه منصور، دومین خلیفه عباسى به امام كاظم (ع) پیشنهاد نمود عید نوروز جلوس نماید تا مردم عید را به آن حضرت تبریك گویند و هدایاى آنها را دریافت نماید. بنابراین ، عید نوروز مانند بسیارى از سنتهاى ملى ؛ كه با شؤون اسلامى مخالفتى نداشت، پس از اسلام در میان ایرانیان باقى ماند.

4- عید نوروز از دیدگاه امام جعفر صادق (ع ) علامه مجلسى قدس ره در كتاب زاد المعاد، از قول معلى ابن خنیس نقل كرده كه امام جعفر صادق (ع) در فضیلت نوروز به حق خانه كعبه سوگند یاد كرده و عید نوروز را تفسیر، و اهمیت آن را چنین بیان داشتند: در عید نوروز حق تعالى در روز الست از ارواح بندگان پیمان گرفته است كه او را به یگانگى بپرستند و براى او شریكى قرار ندهند. این روز اولین روز طلوع آفتاب، اولین روز وزیدن بادها و رویش گیاهان مى باشد.

در این روز جبرئیل بر حضرت رسول اكرم (ص ) وحى الهى را آورده و بعثت پیامبراكرم (ص ) از این روز آغاز شد، و حضرت رسول اكرم (ص ) در چنین روزى بتهاى كافران را نابود كرد. عید نوروز، روز عید غدیر خم روز ولایت امیرالمؤ منین (ع ) به امر الهى مى باشد؛ و در این روز پیامبر اسلام (ص ) به سركرده هاى صحابه امر فرمود كه بروند و به امیرالمؤ منین (ع) سلام كنند و بگویند: السلام علیك یا امیر المؤ منین و نیز به خلافت رسیدن امیرالمؤ منین على (ع) به درخواست مردم در این روز بوده است. عید نوروز روز ظهور حضرت مهدى موعود (عج ) و روز رجعت امامان علیهم السلام به دنیا خواهد بود و روز انتظار فرج مى باشد.

حضرت امام جعفر صادق (ع) در بیان اعمال عید نوروز چنین فرموده اند: در روز نوروز غسل كنید و پاكیزه‌ترین جامه هاى خود را بپوشید و به بهترین بوها خود را خوشبو نمایید. در این روز، روزه بگیرید و بعد از به جا آوردن نمازهاى پیشین و پسین و نافله هاى آن چهار ركعت نماز بخوانید. در ركعت اول بعد از حمد، ده مرتبه سوره انا انزلنا...، و در ركعت دوم ده مرتبه سوره قل یا ایها الكافرون و در ركعت سوم بعد از حمد ده مرتبه قل هو الله احد و در ركعت چهارم بعد از حمد ده مرتبه سوره قل اعوذ برب الفلق و قل اعوذ برب الناس را بخوانید و بعد از نماز سجده شكر را به جا آورید و این دعا را بخوانید: اللهم صل على محمد و آل محمد الاوصیاء و المرضیین و على جمیع انبیائك و رسلك بافضل صلواتك و بارك علیهم بافضل بركاتك و صل على ارواحهم و اجسادهم . اللهم بارك على محمد و آل محمد و بارك لنا فى یومنا هذا الذى فضلته و كرمته و شرفته و عظمت فطره اللهم بارك لى فیما انعمت به على حتى لا اشكر احدا غیرك و وسع على رزقى یا ذالجلال و الاكرام اللهم ما غاب عنى فلا یغیبن عنى عونك و حفظك و ما فقدت من شى ء فلا تفقدنى عونك حتى لا اتكلف ما لااحتیاج الیه یا ذالجلال و الاكرام

5- هفت سین ایرانی: هفت سین نوروزی سرسری برگزیده نشده است. نکته‌ی قابل توجه درباره‌ی هفت سین های باستانی و کهن که از زمان باستان تا به امروز از سوی نیاکان ما برخوان نوروزی می‌نهادند، این است که هفت سین ها باید دارای این پنج ویژگی باشند: 1- نام آن پارسی باشد. 2- با بند واژه (حرف) سین آغاز شود. 3- دارای ریشه گیاهی باشد. 4- خوردنی باشد. 5- نام آن از واژه‌های ترکیبی (مانند سبزی پلو، سیر ترشی، سیب زمینی و ... ) ساخته نشده باشد. با نگرش به پنج بند بالا می بینیم که \"سیب، سیر، سماغ، سرکه، سمنو، سبزی( یا سبزه)، و سنجد\" همه دارای این پنج ویژگی هستند و در سفره هفت سین ایرانی می توانند قرار گیرند. البته با با \"توجه به مطالب ذکر شده در بیست میلیون واژه پارسی، نمی‌توان هشتمی را برای هفت سین‌های نوروزی پیدا کرد که دارای این پنج ویژگی باشند\". بر این اساس، سنبل( نه خوراکی است نه پارسی) تازی است و سکه ( نه خوراکی است نه پارسی) تازی است) و سماور ( نه خوراکی است نه پارسی) روسی است و نیز سوزن، سیخ، سه پایه و مانند اینها نمی توانند جزء هفت سین نوروزی قرار گیرند. هر یک از سین های 7 گانه فوق الذکر نماد یکی از سپنتاهای (هفت ابر فرشته) کیش زرتشت است: \"سیر نماد اهورامزدا، سبزه فرشته‌ی اردیبهشت نماد آبهای پاک، سیب فرشته‌ی سپندارمذ فرشته ی زن نماد بارداری و پرستاری، سنجد فرشته‌ی خورداد نماد دلبستگی، سرکه فرشته‌ی امرداد نماد جاودانگی، سمنو فرشته‌ی شهریور نماد خواروبار، سماغ( نه سماق) فرشته‌ی بهمن نماد باران رحمت\".

بهزاد پورمحمد